دستگاه تصفیه آب خانگی، آری یا نه؟
طی بیش از دو دهه فعالیت در حوزه تصفیه و به‌سازی آب، همواره با پرسش‌هایی از طرف اطرافیان در خصوص ضرورت و لزوم استفاده از دستگاه تصفیه آب خانگی در منزل و خطرات ناشی از آلودگی احتمالی آب شرب لوله‌کشی شهری، مواجه بوده‌ام. در واقع افزایش سطح آگاهی عمومی جامعه در خصوص اهمیت سلامتی و بهداشت، منجر به دقت و حساسیت در سبک زندگی و نیز به‌کارگیری فن‌آوری‌هایی شده است که شهروندان را در این راه یاری می‌کند. در این راستا، تجهیزاتی نظیر دستگاه تصفیه آب خانگی مورد توجه و اقبال جامعه قرار گرفته‌اند. در این مقاله تلاش می‌شود عملکرد دستگاه تصفیه آب خانگی و ضرورت استفاده یا عدم استفاده از آن مورد بررسی قرار گیرد.
دستگاه تصفیه آب خانگی
دستگاه تصفیه آب خانگی در زمره تجهیزاتی است که فرآیند تصفیه را در نقطه مصرف [1] به انجام می‌رساند. در واقع این نوع سیستم، امکان داشتن یک تصفیه‌خانه آب در ابعاد کوچک که تمامی مراحل تصفیه یا بخشی از این فرآیند در آن صورت می‌گیرد را در اختیار کاربر قرار می‌دهد. هدف از ساخت و به‌کارگیری دستگاه تصفیه آب خانگی این است که فرآیند تصفیه و به‌سازی آب را در نقاطی که دسترسی به آب شرب سالم از طریق شبکه انتقال آب شهری وجود ندارد و یا بروز آلودگی در آب و ناسالم بودن آن محتمل است، را امکان‌پذیر سازد.
دستگاه‌های تصفیه آب خانگی، انواع مختلفی دارد و می‌تواند شامل یک عدد فیلتر حذف ذرات معلق حل نشدنی باشد و یا با روش اسمز معکوس، آب را تصفیه کند و یا حتی مجهز به سیستم ضدعفونی با نور فرابنفش [2] به بازار ارائه گردد.
در ادامه این مقاله، توضیحاتی داده می‌شود که دلایل اقبال عمومی جامعه به دستگاه تصفیه آب خانگی و ضرورت آن علی‌الخصوص در دهه اخیر روشن شود. به این منظور لازم است ابتدا تا حدی با مشکلات آب در ابعاد مختلف و آسیب‌های ناشی از این مشکلات آشنا باشیم.
بررسی مشکلات آب شرب، استانداردها و حداقل مطلوبیت
به منظور آشنایی بیشتر با بحث تصفیه آب، بهتر است به طور اجمالی به بررسی آلودگی‌های احتمالی در آب پرداخته شود. اصولا مشکلات آب شرب را می توان در سه بخش فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی دسته‌بندی و بررسی کرد:
1- آلودگی فیزیکی آب
آلودگی فیزیکی آب به‌معنای وجود ذرات معلق حل نشدنی و گل و لای موجود در آب و کدورت ناشی از آن است که می‌تواند به دلیل عدم کارآیی مطلوب صافی‌ها، فیلترها و نیز اختلال در فرآیند حذف ذرات معلق حل نشدنی در تصفیه‌خانه‌های آب شهری باشد. علاوه بر این مهم، پوسیدگی و خوردگی لوله‌های شبکه انتقال آب شهری نیز منجر به انتقال گل‌ولای و ذرات زنگ آهن به داخل آب لوله‌کشی شهری می‌شود.
2- آلودگی شیمیایی آب
منظور از آلودگی شیمیایی آب این است که میزان عناصر و ترکیبات شیمیایی موجود در آب، بالاتر از حد استاندارد باشد. به طور کلی وجود برخی از عناصر و ترکیبات شیمیایی تا حد مشخصی که استانداردهای معتبر موجود در دنیا نظیر سازمان جهانی بهداشت [3] تعیین کرده است، نباید منجر به نگرانی مصرف‌کننده شود. در عین حال باید به این نکته توجه داشت، که امکان تغییر میزان موارد ذکر شده با توجه به شرایط زمانی مختلف و تغییر ماهیت شیمیایی منابع زیرزمینی تامین آب برای شبکه انتقال آب شرب، وجود دارد. از این رو، آب خام در دسترس و آب تصفیه‌شده به صورت مکرر توسط سیستم نظارت بر تهیه و تامین آب شرب شهری، مورد آزمایش و بررسی قرار گرفته و نتایج گزارش می‌شوند تا احتمال بروز هرگونه خطا و اتفاق نامطلوب به صفر برسد. مهم‌ترین مشکلات شیمیایی آب، حضور ترکیبات نیتروژن نظیر نیتریت (NO2) و نیترات (NO3) است که دو ترکیب خطرناک در آب آشامیدنی هستند. وجود یون نیترات بیش از 50 میلی‌گرم در لیتر و یون نیتریت بیش از 3 میلی‌گرم در لیتر در آب آشامیدنی منجر به بروز بیماری‌های گوارشی در بزرگسالان و سندروم کودک آبی [4] در نوزادان شده که در صورت عدم درمان فوری ممکن است حتی به مرگ نوزاد منجر گردد. وجود نیتریت و نیترات به معنای نفوذ فاضلاب یا کود شیمیایی به منبع آب زیرزمینی بوده و باید سریعا نسبت به حذف آن اقدام نمود.
3- آلودگی میکروبی آب
وجود هرگونه میکروارگانیسم پاتوژن (بیماری‌زا) در آب شرب ممنوع و غیر قابل قبول است. فرآیند اصلی گندزدایی [5] آب در تصفیه خانه‌های شهری طی دومرحله صورت می‌پذیرد. مرحله اول ضدعفونی آب ورودی به تصفیه‌خانه (این بخش از گندزدایی می تواند با کلر، گاز اُزن و یا نورفرابنفش انجام شود) و پس از آن و در زمان وارد شدن آب به شبکه انتقال آب شهری، مرحله دوم ضدعفونی انجام شده که در این بخش به آن مقدار مشخصی کلر تزریق می‌شود که نقش نگه‌دارنده را داشته و در زمان بروز آلودگی ثانویه آن را برطرف می‌کند. مقدار کلر باقیمانده درشبکه آب‌رسانی، مقدار مشخصی بوده و در دورترین نقطه از شبکه نباید به کمتر از 0/2 میلی‌گرم بر لیتر برسد.
استانداردهای آب شرب به لحاظ بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی در هر کشور توسط سازمان‌ها و نهادهای مسئول و ناظر، تهیه و تدوین شده و در اختیار عموم قرار می‌گیرد. در کشور ما، سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران توسط کمیته فنی تدوین استاندارد آب آشامیدنی، وظیفه‌ی تهیه و تدوین استاندارد مذکور را برعهده داشته و هر ساله نسبت به انتشار آن (و در صورت ضرورت ویرایش آن) اقدام می‌نماید. این استاندارد از طریق درگاه اینترنتی این سازمان در دسترس است.
ضرورت استفاده از دستگاه تصفیه آب خانگی
ضرورت استفاده از دستگاه‌های تصفیه آب خانگی از آنجا نشات می‌گیرد که اطمینان از سلامت کیفی آب تصفیه شده شهری وجود نداشته باشد. اما چگونه می‌توان از سلامت آب شهری مطمئن بود؟!
پاسخ درست و قطعی به این سوال کمی دشوار است. از طرفی مطابق قانون اساسی کشور، وزارت نیرو و شرکت‌های زیرمجموعه‌ی این وزارتخانه در قالب شرکت‌های آب و فاضلاب منطقه‌ای، موظف به تامین و توزیع آب شرب شهری سالم با رعایت تمامی استانداردهای کیفی و کاملا مطلوب هستند. در عین حال، معاونت بهره‌برداری و آزمایشگاه‌های مستقر در تصفیه‌خانه‌های شهری و واحدهای نظارت بر منابع تامین آب در اقصی نقاط کشور به‌طور دائم نسبت به انجام آزمایشات روزانه از شرایط آب خام و تصفیه شده اقدام‌می نمایند.
از طرف دیگر در پاره‌ای نقاط کشور، شهروندان با بوی بد یا کدورت غیرعادی آب مواجه شده و یا از طعم بد آب و نیز رسوب شدید در کتری و سماور ابراز نگرانی کرده و به همین دلیل به استفاده از دستگاه تصفیه آب خانگی و یا آب بسته‌بندی رو می‌‌آورند. در شرح ماوقع این ماجرا و در پاسخ به نگرانی‌های موجود باید گفت بخش عمده‌ای از مشکلات ظاهری آب، متاسفانه حقیقت داشته و ناشی از شبکه فرسوده انتقال آب است. اما نگرانی در مورد تجمع و تشکیل رسوب سخت آهکی در کتری و سماور بی مورد است. این رسوب ناشی از وجود املاح کلسیم و منیزیم داخل آب است که میزان آن بسیار کم بوده ولیکن در برابر تغییر دمای محیط به سرعت رسوب می‌کنند. خوشبختانه علیرغم باور موجود، این املاح به هیچ عنوان در تشکیل سنگ کلیه و یا سایر ناراحتی‌ها و بیماری‌های کلیوی نقشی ندارند؛ از این‌رو آلودگی محسوب نشده و دغدغه در این مورد بی‌دلیل است.
جمع‌بندی
استفاده از دستگاه تصفیه آب خانگی، به خودی خود مشکلی محسوب نمی‌شود بلکه جهت اطمینان از بهداشت و سلامت آب مصرفی، مفید است اما آنچه در حد ضرورت می‌تواند به طور قطع مورد استفاده قرار گیرد، دستگاه‌هایی است که مجهز به فیلتر حذف ذرات معلق حل نشدنی (تا حد 5 میکرومتر) و فیلتر ذغال فعال یا همان کربن فعال (که کلر باقیمانده در آب و نیز طعم و رنگ و بوی ناشی از مواد آلی را از بین می‌برد) ضروری به نظر می‌رسد. استفاده از دستگاه‌های مجهزتر که توانایی تصفیه به روش اسمز معکوس را دارند و قادر به کاهش املاح موجود در آب هستند تنها در نقاطی که احتمال بروز عناصر و ترکیبات سمی نظیر نیترات و نیتریت وجود دارد لازم به نظر می‌رسد. در غیر این صورت دلیلی برای نصب این تجهیزات و صرف هزینه بالا وجود ندارد. توصیه اکید اینکه تحت هیچ شرایطی نباید از سرویس دوره‌ای منظم دستگاه‌های تصفیه آب غافل شد. گذشت زمان، فیلترها و ممبران به کار برده شده در دستگاه را به مولد آلودگی تبدیل کرده و نتیجه عکس حاصل می‌شود.